Giderek hızlanan teknolojik gelişmeler bir taraftan geleceğe ait optimist beklentileri beslerken, başka taraftan, yarattıkları yan tesirlerle umutlarımızı kıracak üzere görünüyorlar.
Kişisel bilgisayarların gelişmesi, internetin ve dijitalleşmenin yaygınlaşması, bağlantı, data ve bilgi süreç teknolojilerindeki baş döndürücü gelişmeler, bireylerin ülkelerinde ve dünyada kendilerini ilgilendiren mevzularda bilgilenmesini, haklarını, özgürlüklerini baskıcı rejimlere ve eğilimlere karşı müdafaasını kolaylaştıracaktı.
Hatta internet ile toplumsal medya üzerinden ‘ötekini’ tanıma ve meselelerini manaya süreci, çok kültürlülüğü, kardeşliği ve dayanışmayı geliştirecekti.
Kabul etmek gerekir ki tüm bu alanlarda kıymetli gelişmeler yaşanıyor. Lakin, giderek şekillenmeye başlayan olumsuz gelişmeler, olumlu gelişmeleri geride bırakacak üzere görünüyor.
Bu olumsuz gelişmelerin ayırdına, ‘terörizme karşı mücadele’ kapsamında, devletlerin güvenlik gerekçesiyle almaya başladığı tedbirlere ait tartışmaları izlerken, daha sonra da çok çarpıcı biçimde, ABD Başkanlık seçimlerinde ve İngiltere’deki Brexit referandumunda, ‘Fake news’ (Sahte haber), toplumsal medya üzerinden seçmen manipülasyonu üzere bahislerde varmıştık.
Daha sonra, ‘teknolojik soğuk savaş’, ‘izleme/gözetleme kapitalizmi’ kavramları, internet, irtibat, bilgi süreç alanlarında yaşanan gelişmelerin, yarattığı yeni emek, eser ve sömürü biçimleri üzerine tartışmalar ağırlaştı.
‘Teknolojik soğuk savaş!‘
Birçok gözlemci, Trump devrinde, ABD’nin Çin’e karşı uygulamaya koyduğu, Çin’in de yanıt vermeye başladığı ‘korumacılık’ tedbirlerine bakarak yeni bir global resesyona yol açabilecek ticaret savaşları riskinden kelam ediyor.
Ancak bilhassa geçen Aralık ayında, Trump idaresinin talebi üzerine, Kanada hükümeti Huawei’nin mali işler CEO’su Meng Wanzhou’yu tutuklayınca su yüzüne çıkan çelişkiler, atılan adımlar, Financial Times gazetesinde Philip Stevens’in vurguladığı üzere, bir ticaret savaşından öte, daha yeni başlayan bir global egemenlik çabası sürecine işaret ediyor.
Tim Culpan’ın, Bloomberg’deki enteresan yazısının başlığı da “Teknolojik soğuk savaş başladı” idi.
New York Times gazetesinden Li Yuan ise hususa, “Huawei Google’ı kaybetti, ABD- Çin teknolojik soğuk savaşının da bir demir perdesi oluştu” başlığıyla yaklaşıyordu.
Trump idaresi, Çin’in büyük ve süratle gelişen, telekomünikasyonda 5G teknolojisinde dünya önderi başkan olmaya aday teknoloji şirketi Huawei’yi, İran’a yönelik ABD yaptırımlarını ihlal etmekle suçluyordu. Profesör Jeffery Sachs’ın, South China Morning Post gazetesindeki yorumunda işaret ettiği üzere, bu fevkalâde bir durumdu: ABD idaresi birinci defa bir şirketi değil direkt yöneticisini gaye alıyordu. Hem de bir 3. ülkede tutuklanmasını sağlayarak.
Wanzhou’nun tutuklanmasından sonra gelişmeler hızlandı. ABD güvenlik riski oluşturduğunu sav ederek Huawei’nin, ABD 5G pazarına girmesini yasakladı; akabinde müttefiklerini de emsal tedbirler almaya zorladı. İngiltere ve Japonya bu irade karşısında eğilme eğilimi sergilerken, ABD’nin Qualcomm Inc, Broadcom Inc üzere, mikroçip şirketleri Huawei’ye eserlerini satmayı durduracaklarını açıkladılar. Son olarak Google, Huawei telefonlarının son modellerine Android uygulamalarını kullandırmayacağını açıkladı.
Bu sırada, Çin Devlet Lideri Şi’nin, telekomünikasyon ve silah sanayindeki yüksek teknoloji alanında kullanılan nadir mineralleri işleyen JL Mag Rare-Earth şirketine yaptığı yüksel profilli ziyaret, Çin’in bu minerallerin tedarik zincirleri üzerindeki dünya çapında tartısını Batı’ya anımsatıyordu.
Tim Culpan’ın ve Li Yuan’ın yorumuna nazaran, bu gelişmeler Çin şirketlerini kendi işletim sistemlerini, uygulamalarını geliştirmeye zorlayacak, Çin’in internet uzayını, global internetten yalıtmaya başlayabilecek, ülke içinde kullanıcıların üzerinde devlet kontrolünü, ağırlaştıracak, de facto bir ‘teknolojik demir perde’ oluşmaya başlayacak.
Nisan ayında Rusya Parlamentosundan geçen, gerektiğinde dünyadan yalıtılabilecek bir Rusya interneti oluşturmayı amaçlayan ‘Egemen Internet’ yasasını da bu bağlamda pahalandırmak gerekiyor.
‘İzleme/gözetleme kapitalizmi‘
Harvard’dan Profesör Shoshana Zuboff’un tanımladığı, bu kapitalizmde sermaye tüketiciyi tıpkı vakitte, data kaynağı olarak kullanıyor. Bu bilgileri, ticari ya da siyasi emeller için kullanmak isteyenlere satarak birikim yapıyor.
Bu kapitalizmde hedef, bireylerin, Google üzere arama motorlarında, Facebook, Twitter üzere toplumsal medya, Amazon üzere mal satış platformlarında dolaşırken gerilerinde bıraktıkları dijital izlerin adeta ‘artık-veri’ olarak kıymetlendirilmesi, alınıp satılan mala dönüştürülmesidir.
Bu ‘artık-veriye’ ulaşabilmek için tüketicinin internetteki tüm aktifliğinin, hatta açıklamak istemediği şahsî bilgilerinin, türlü algoritmalar yoluyla izlenmesi, derlenmesi dataya dönüştürülmesi gerekiyor.
Bu süreçte kelam konusu olan, yüz milyonlarca tüketici ve kullanıcının data üreten emeği olduğundan, ortaya devasa bir data birikimi çıkıyor. Hiçbir fiyat/ücret ödemeden elde edilen, birden fazla kere saklı olduğundan el konulan diyebileceğimiz bu birikim, data madenciliği ile işlenmek üzere satılıyor. Bu o kadar karlı bir iş ki, birinci başlatan Google, 2001-2004 ortasında gelirlerini yüzde 3590 arttırmıştı.
Bu kapitalizmde üç süreç birlikte çalışıyor. Datalar onları üreten bireylerden karşılığı ödenmeden, bedavaya ve birçok kere müsaadesiz, gizlice alınıyor.
Bu dataların toplanabilmesi için, üreticisinin ömrüne ve davranışlarına en ince ve mahrem detayına kadar nüfuz ediliyor. Nihayet bu datalar kullanılarak bilgi üreticisinin hayatı, tüketim eğilimi, ruhsal durumu, beğenileri, hatta siyasi eğilimleri, bu sermaye birikim sürecinin ve bu malları (birikmiş verileri) satın alanların ihtiyaçlarına nazaran şekillendiriliyor.
Algoritmalar ‘dünyayı yönetmeye başlıyorlar‘
North Carolina Üniversitesi’nden Prof, Zeynep Tüfekçi’nin Eylül 2017’de yaptığı ‘Ted-talk’ sunumunda ve Wired mecmuasının Nisan sayısında vurguladığı üzere, bu ‘artık-veriyi’ toplayan kıymetlendiren yapay zeka ve bize tekliflerde bulunan algoritmalar, giderek, ne satın alacağımızı, hangi, kitabı okuyacağımızı, sineması izleyeceğimizi, hatta hangi siyasi akıma, partiye, takviye vereceğimizi belirlemeye çalışarak ‘dünyayı yönetmeye’ başlıyorlar.
Bu izleme/gözleme kapitalizmi bağlarının üzerine, bir katman daha eklemek gerekiyor. Bu katmanda, Mobese kameraları, yüz tanıma teknikleri ve bilgisayarlara, cep telefonlarına, en son öğrendiğimiz üzere güvenlikli sanılan Whatsapp iletilerine, girerek ses, imaj, metin toplayabilen yazılımlar, Alexa-Cortana üzere bize yardımcı olurken daima biz dinleyen bilgi toplayan gereçler var.
Bu katmanda bu yazılımlara ve gereçlere dayanarak siyasi eğilimlerimizi, hata sürece ‘isyan etme’ potansiyellerimizi pahalandıran devlet pratikleri, karşımıza, popülist siyasetçilerin, otoriter eğilimlerinin totaliter pratiklere dönüşmesini kolaylaştıran, haklar ve özgürlükler alanında büyük sıkıntılar yaratmaya başlayan, çok karanlık bir manzara koyuyor.
Bu manzaranın, bizim emeğimizin eseri olan datalara, karşılığı ödenmeden el koyan pratiklerle yaratılması da sanırım tarihin acı bir ironisi oluyor.
