“Bir Sırp gencinin Avusturya-Macaristan Arşidükü Franz Ferdinand’a, Saraybosna’da, 1914’te düzenlediği suikast ile Birinci Dünya Savaşı patlak vermiştir.” Hepimiz çocukken bu türlü öğrendik tarih kitaplarından; Saraybosna, ‘Cihan Harbi’nin başladığı yerdi. Suikastın yapıldığı, Miljacka Irmağı (Milyatska) üzerindeki Osmanlı mimarisi Latin Köprüsü, bugün kentin en değerli ziyaret noktalarından biri.
Zaten Bosna Hersek’in başşehrine bir ziyaret planlayıp da ‘savaş’ mevhumunu büsbütün akıldan çıkarmak mümkün değil. Milyatska boyunca uzanan Saraybosna Vadisi, orman kaplı yüksek zirvelerle çevrili. Kentin tarihi merkezi, Osmanlı mirası Başçarşı’da dolaşırken üstlere bakıyorum kuşatılmışlık hissiyle. Bir vakitler bu çarşıyı çevreleyen zirveler keskin nişancılarla doluyken kaçacak yer olmadığını fark ediyorum. Irmak boyunca yürürken biraz dikkatli bakınca, binaların cephelerinde mermi ve şarapnellerin açtığı delikler hâlâ görülüyor. Ya da bir sokağın köşesini dönecekken kaldırımda sonradan boyanmış izler çıkıyor karşınıza. Tam orada bir bomba patladığı ve birinin hayatını kaybettiği manasına geliyor bu.
Milyatska kıyısındaki Avrupa mimarisi tarihi yapılar
Ama işte Saraybosna zıtlıkların kenti, yalnızca savaşın anılarından, kayıplardan, hüzünden ibaret değil. Sokakları o kadar canlı, cıvıl cıvıl ki, yüklü geçmişini unutturuveriyor. Gün Saraybosna’da kesinlikle bir fincan kahve ile başlıyor. İtalyan kentlerinde olduğu üzere, sabah 07.00’de bile kafeler dolu. Fakat kimse elinde kâğıt kahve bardağı ile işe, okula yetişmeye çalışmıyor. Bu türlü birini görürseniz kesin turist yahut yabancıdır. Bosna’da kahve adabıyla, çabuk etmeden, tadını çıkararak içiliyor. Bosna kahvesi, Türk kahvesinin birebiri. Lakin bizdeki üzere sade-orta-şekerli pişirilmiyor. Tüm kahveler sade geliyor, isteyen içine şeker atıyor. Masaya kesinlikle tepsi içine yerleştirilmiş şeker, fincan, çay kaşığı ve cezve ile geliyor. Evvel köpüğü cezveden alınıp fincana bırakılıyor, sonra kahve servis ediliyor.
Başçarşı’daki sebil kentin en değerli sembollerinden
Arnavutkaldırımıyla döşeli Başçarşı, tüm Balkanlar’da en uygun korunmuş Osmanlı çarşısı. Müslüman mahallesinin merkezini oluşturan, dar sokaklardan örülü bir ağ… Zanaatkârlara ilişkin küçük dükkânların pek birçok bugün turistik eşya satıyor. Saat Kulesi, sebil ve Gazi Hüsrev Beyefendi Camii değerli mimari durakları. Lezzetli bir tabak börek yemek istiyorsanız da gitmeniz gereken yer Başçarşı. Börek Bosna’da üzerine konan kaymakla yeniyor ancak kaymak da bizim bildiğimiz kaymaktan çok yoğurt üzere. Yemekten bahsetmişken, Saraybosna mutfağında etin başrolde olduğunu da söylemek lazım. Vejetaryenlerin restoran seçimine değer vermesi, dersine çalışması gerekiyor. Yoksa aç kalmak yahut her gün patatesli börek yiyip kilo almak işten bile değil.
Müslüman mahallesi ile kentin kalanı, mimari ve toplumsal bakımdan çizgi çekilmiş kadar net ayrılıyor. Aslında belediye de yayalaştırılmış Ferhadiji Caddesi üzerinde, Müslüman mahallesinin bittiği noktada yol düzenlemesi yapmış. Yerde ‘Kültürlerin buluştuğu yer’ yazıyor. Başçarşı’dan batıya hakikat tek bir adım sizi farklı bir kente taşıyor. Avusturya-Macar mimarisi bir anda sokaklara hâkim oluyor. Bilhassa ırmak kıyısındaki kimi binaların cephesi, kabartmalar ve heykelleriyle seyredilmeyi hak ediyor. Bunun için de ırmağın karşısındaki bahçelerden birine oturup çınar altında soğuk biranızı yudumlayabilirsiniz. Saraybosna’ya gittiğinizde birinci fark ettiğiniz şeylerden biri, bizim çoktan unuttuğumuz her yere sinmiş sigara kokusu olabilir. Burada çabucak her yerde sigara içmek özgür. Saraybosnalılar da sıkı tiryaki. Yazın bahçelerde, açık alanlarda oturulduğundan sorun olmuyor ancak kışın dikkat etmek gerekebilir.
Ferhadiji Caddesi… Kültürler ve mimari Saraybosna’da bir çizgi çekilmiş üzere ayrılıyor
Eski sinema salonunda pazartesi çılgınlığı
Kino Bosna, Saraybosna’nın en sıradışı yerlerinden biri. Burası savaştan evvel bir sinema salonuydu. Bir vakitler Hollywood sinemaları gösterilen salonda son vakitlerde porno sinemalar oynuyordu. Savaş patlak verince sahibi ülkeyi terk etti ve bir daha geri dönmedi. Savaştan sonra eski çalışanlardan biri bar olarak tekrar açtı Kino Bosna’yı. Fonksiyonunu değiştirmek dışında pek de dokunmadı salona. Eski sinema koltuklarının yerinde bugün kırmızı-beyaz pötikareli örtü serili tahta masalar, etrafında dizili beş benzemez sandalye ve küçük bir bar var. Boyası dökülü duvarlarda afişler, sinema şeridi biçiminde süslemeler olduğu üzere duruyor. İstanbul’un yok edilmiş sembollerinden Emek Sineması’nın tavernaya dönüştüğünü hayal edin; o denli bir şey.
Kino Bosna
Mekânın en hareketli vakti pazartesi akşamları zira canlı müzik var. Kapı 18.00’de açılsa da dört kişilik küme 22.00’de sahne alıyor ve tüm gece sevdalinka çalıyor. Tam 22.00’de bir gün evvelden rezerve edilmiş masamıza oturuyoruz. İçerisi çoktan dolmuş. Gelenlerin yaşı 20-40 aralığında. Bizim üzere birkaç turist olsa da çoğunluğu Saraybosnalılar oluşturuyor. Tişört ve şortla gelen de var, gösterişli giysi ve makyajına hayranlıkla bakacağınız genç bayanlar da… Masamıza çabucak bira ve rakia geliyor. Farklı meyvelerden üretilebilen rakia’nın alkol oranı, mesken üretimiyse yüzde 50’ye kadar çıkıyor. O nedenle yanında su-maden suyu içmeyi unutmamak lazım. Program hüzünlü bir sevdalinka ile başlıyor. Müzik, beşerler, yer…
Etrafta olan biten her şey çok tanıdık fakat öbür bir lisanda. Bosna doğumlu Sırp direktör Buyruk Kusturica’nın ‘Çingeneler Zamanı’ sineması sayesinde Romancasını ezbere bildiğimiz ‘Ederlezi’yi söylüyor birebir vakitte akordeon çalan solist. Tüm salon Boşnakça, biz bildiğimiz kadar Romanca eşlik ediyoruz. Yarım saat sonra müzik hareketlenmeye, konuklar dans etmeye başlıyor. Elbette danslar da tanıdık. Bizi ortalarına alıyorlar. Yan yana dizili halde yerinde dans edenlerin ortasındayken biri elime kağıt mendil tutuşturuyor, işaret lisanıyla bir şeyler anlatıyor. Sıranın başında durduğumdan bunun halay çekilmesi gerektiğine dair bir işaret olduğunu düşünerek harekete geçiyorum. Salonun yarısı el ele tutuşup peşime takılıyor. İki ucu birleşen dev insan dairesi dört cins dönüyor yerde, bu sırada havadaki tüm oksijeni de emmiş olmalıyız ki nefessiz kalıp duruyorum. Kino Bosna’ya sık giden bir arkadaşım, bugüne kadar hiç halay çekildiğini görmediğini söylüyor. Sanki o mendili terimi sileyim diye mi vermişlerdi diye düşünmeye başlıyorum.
Umut Tüneli 26 yaşında
kinci Dünya Savaşı sırasındaki Leningrad Kuşatması’ndan bile bir yıl uzun süren kuşatma sırasında Saraybosna’nın dünyanın kalanıyla tek kontağı, 800 metre uzunluğunda, bir metre eninde ve 1,6 metre yüksekliğinde bir tüneldi. Havalimanı apronunun altında uzanıyordu. İsmini Umut Tüneli koydular. Kuşatma sırasında havaalanının tarafsız ve BM (Birleşmiş Milletler) denetiminde olmasına karşın buraya elini kolunu sallayarak gitmeyi denemek intihardı. Lakin soğuktaki Saraybosna halkı da yiyecek ve ilaç olmadan bir kışı daha atlatacak durumda değildi. Böylelikle bir tünel yapılmasına karar verildi. Yiyecek ve mühimmat yardımı bu tünelden kente sokuldu. Bu sayede kuşatmaya dört yıl dayandılar.
Tünelin inşaatı Mart 1993’te ‘BD Objekt’ ismi altında gizlice başladı. Planlarını Bosnalı inşaat mühendisi Nedžad Brankovic hazırladı. 260 emekçi, her iki uçtan, 8 saatlik vardiyalarla 24 saat boyunca kazdı. Çalışanların ödemesi eşya takası ve günde bir paket sigara ile yapıldı.
Bugün en kıymetli ziyaret yerlerinden biri olan tünele her gün kent merkezinden çeşit düzenleniyor. Tünel girişinin konutlarından yapılmasını kabul eden ve savaştan sonra müzeyi kuran Kolar ailesi ise ulusal kahraman üzere.
Savaş vakti çocuk olmak
Saraybosna’nın çok genç ancak ödüllü bir müzesi var: War Childhood (Savaşta Çocukluk) Müzesi. 5 Nisan 1992’de başlayıp 1425 gün süren Saraybosna kuşatması’nın hayatlara ve kente verdiği hasar hafızalarda hâlâ taze. Kiminle konuşsanız bir yakınını yitirmiş. Kuşatma boyunca kentte binlerce sivil öldürüldü, 1500’den fazlası çocuktu. Hayatta kalmayı başaran yaşıtları ise elektrik, su, ilaç, besin, eğitimden uzak, mevtle burun buruna 4 yıl geçirdi. War Childhood Müzesi, o çocukların müzesi. Savaşta büyümek zorunda kalmış çocukların…
1988 Saraybosna doğumlu Jasminko Halilovic, o çocuklardan biriydi. 2013’te müzeyle birebir ismi taşıyan kitabını yayımladı. İçinde kuşatma sırasında kentte bulunan ve o sırada çocuk olan binden fazla kişinin tanıklığı vardı. Anılarıyla birlikte birtakım eşyalar da emanet ettiler Halilovic’e. Pelüş bir tavşan, kartondan yapılmış bir kurşun geçirmez yelek, şarapnel isabet etmiş bir yazı tahtası, ölen babanın kokusunu hâlâ taşıyan bir parfüm şişesi, hiç binilememiş bir salıncak, yanmış bir kitap… O eşyalardan ödüllü bir müze doğdu. 4 Mayıs 2016’da kapılarını açan müze, 2018’de Avrupa Kurulu Yılın Müzesi Ödülü’ne layık görüldü. Saraybosna’da size Bosna Savaşı’nı anlatacak öbür müzeler de var. Ancak burası en ufak bir kan lekesi, kopmuş uzuvlar, toplu mezarlar göstermeden savaşın şiddetini, acısını, yarattığı boşluğu hissettiren bir yer. Bağışlanan eşyaları görmenin yanı sıra 100 saate yakın görüntü kayıtlarını da izleyebiliyorsunuz. Ekranda beliren dünün çocukları, savaşta çocuk olmanın onlar için ne manaya geldiğini anlatıyor:
“Gerçek oyuncaklar yerine mermi kovanlarıyla oynamaktı.”
“İlk aşkının bir bombayla öldüğünü görmekti.”
“Büyükbabamın konuta dönmesini beklemekti… Hâlâ bekliyorum.”
“Tavada yumurta resmi yaptığım için annemin birkaç yumurtaya servet ödemesiydi.”
“Şarapnel koleksiyonu yapmaktı.”
“Rutubetli bodrum kokusuydu.”
“Yaşım tutmadığı halde cepheye gönderilmekti.”
Bunlara dikkat!
Özellikle Müslüman mahallesi ve Başçarşı’yı gezerken topuklu ayakkabı yahut kösele tabanlı ayakkabı giymeyin. Sokaklar yüzlerce yıllık arnavutkaldırımı olduğundan topuklu ile yürümek güç. Kösele tabanlar da bilhassa yokuşlarda kayıyor.
Sigara kullanmıyorsanız yemek rezervasyonunuzu yaptırırken dikkatli olun. Bosna’da iç-dış yer fark etmiyor, her yerde sigara içiliyor.
Yanınıza matara alın ve suya para ödemeyin. Sokaklardaki çeşmelerden akan kaynak suyu rahatlıkla içilebilir.
Mutlaka yapın…
Başçarşı’daki avlu kafelerden birinde Bosna kahvesi için.
Her hususta tez ederek Saraybosna’nın ahengini bozmayın. Burada telaş etmek, kente karşı işlenmiş hata üzere bir şey.
Teleferik ile Trebevic Dağı’na çıkıp kenti üstten izleyin.
Günbatımında Sarı Kale’ye çıkın.
1984 Kış Olimpiyatları’ndan sonra terk edilen yarış pistlerini görün.
Rakia’nın ve kuru etin tadına bakın.
Dveri
Nerede yemeli
Geleneksel mutfak için Dveri
Balık ve deniz eserleri için Luka
Börek için Buregdžinica Bosna
Sigara dumanına maruz kalmamak için Klopa
