Sonradan Yahudi olunur mu, sorusu son günlerde merak edilen mevzuların başında yer alıyor. Pekala, Sonradan Yahudi olunur mu? İşte merak edilenler ve detaylar…
SONRADAN YAHUDİ OLUNUR MU?
Türk Musevi Cemaati Lideri Silvyo Ovadya, Milliyet Gazetesi’ne verdiği bir röportajda şu sözleri kullandı.
“Bir insanın sonradan Yahudi olması çok zordur. En az 3-5 yıllık bir eğitimden geçmesi gerekir. Yahudi din adamı olmak ise ondan da zordur. En az beş yıllık özel bir süreç gerekir”
YAHUDİ NEDİR?
Arapça’da yehûd, İbrânîce’de yehudi, Ârâmîce’de yehuday(e) biçimindedir. Kur’ân-ı Kerîm’de, Hz. Peygamber periyodunda yaşayan ve Hz. Mûsâ şeriatına bağlı olma mânasında İsrâiloğulları’nın devamı olarak görülen musevileri söz etmek için “yehûd” sözünün yanı sıra birebir kökten gelen “hûd” ve “(ellezîne) hâdû” kalıpları da kullanılmıştır (meselâ el-Bakara 2/62; en-Nisâ 4/46; el-Mâide 5/18; el-En’âm 6/146; et-Tevbe 9/30; en-Nahl 16/118; el-Hac 22/17; el-Cum’a 62/6; İsrâiloğulları için kullanılan terkip Benî İsrâîl’dir). Bir âyette de yehûdî biçiminde geçmektedir (Âl-i İmrân 3/67). Müslüman âlimler yehûd ve hûd sözlerini “tövbe edip hakka dönme” manasındaki hevd (hâde-yehûdu) köküyle ilişkilendirmişlerdir (Taberî, II, 143). Hûd “hâid”in (tövbe eden) çoğuludur yahut yehûd sözündeki yâ harfinin hazfedilmesiyle oluşmuştur; birtakım kıraatlerde bu söz yehûd halinde okunmaktadır. Yehûddan amaç ise “yehûdiyyîn”dir (tövbe edenler; Lisânü’l-?Arab, “hvd” md.). Musevilere bu ismin verilmesinin sebebi, bir görüşe nazaran Mûsâ vaktinde İsrâiloğulları’nın buzağı heykeline taptıktan sonra pişman olarak Allah’a “hüdnâ ileyke” (biz sana döndük) demeleridir (el-A’râf 7/156). Bir başka görüş ise Yehûd’un bir kabile ismi olduğu ve sözün aslı -Hz. Ya’kub’un on iki oğlundan en büyüğü olan Yehuza’ya nisbetle- “yehû?” iken zal harfinin kısım harfine çevrilmesiyle Arapçalaştığı formundadır (a.g.e., a.y.; Elmalılı, I, 374; İbrânîce yehudi ve Ârâmîce yehudaye sözlerinin noktalı imlâ ile yehudi/yehudaye halinde okunduğuyla ilgili olarak bk. Hopkins, XVII [1997], s. 13-16). Başlangıçta övgü söz eden yehûd sözü, musevilerin şeriatının reddedilmesinden sonra artık övgü manası taşımasa da onlara ilişkin bir isim olarak kullanılagelmiştir (Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “hvd” md.). “Hâde” kalıbı yahudi olmayı, “hevvede” ise bir kimseyi yahudi dinine çevirmeyi söz eder. Arthur Jeffery, yehûd sözünün yabancı bir kökenden geldiği konusunda dilcilerin görüş birliğine vardıklarını, lakin bu kökenin İbrânîce mi Farsça mı olduğu konusunda ayrıldıklarını belirtir. Jeffery’ye nazaran Pehlevî ve Avesta lisanlarındaki “yehût” ve “yehûd”un da aslen Ârâmîce’den bu lisana geçtiği açıktır. Jeffrey ayrıyeten, sözün Hz. Muhammed periyodundan evvel şiirlerde ve Güney Arabistan bölgesine ilişkin yazıtlarda yer aldığına işaret etmiş, İbrânîce/Ârâmîce kaynaklı olan sözün Güney Arabistan yoluyla Hicaz bölgesine girdiği tezine dikkat çekmiştir (The Foreign Vocabulary of the Qur’an, s. 294; sözün Arapça kökenden türediği görüşü ve mevzuyla ilgili geniş bilgi için bk. M. Sâlih Tevfîk, sy. 33 [2004], s. 319-347).
Yehûd’un İbrânîce karşılığı olan yehudi sözü Yehuda’ya dayanmaktadır. Yehuda, Ahd-i Atîk’te başta Hz. Ya’kub’un on iki oğlundan (İsrâiloğulları) dördüncüsü olmak üzere şahıs ismi (Tekvîn, 29/35; Ezra, 10/23; Nehemya, 11/9; 12/8, 34, 36), bunu takiben Ya’kub oğlu Yehuda’nın soyunu söz edecek biçimde kabile ismi (Tekvîn, 49/10; Çıkış, 31/2; Yeşu, 15/1; Yargıçlar, 1/2, 8; II. Samuel, 2/4; I. Hükümdarlar, 12/21; Ezra, 1/5) ve yüklü olarak en geniş kabile olan Yehuda kabilesi mensuplarının yerleştiği Filistin’in güneyindeki bölgenin ismi olarak kullanılmıştır (Yeşu, 20/7; Yargıçlar, 15/10; I. Samuel, 22/5; II. Hükümdarlar, 23/2; İşaya, 3/1; 5/3; Yeremya, 4/4; 18/11; Amos, 7/12). Daha sonra da söz Yehuda soyundan gelen Dâvûd tarafından kurulan, oğlu Süleyman’ın vefatının akabinde -kuzeyde kalan İsrâil Krallığı’na karşılık- Yehuda bölgesiyle ve Bünyamin ve Levi soylarının yanı sıra Yehuda kabilesiyle hudutlu olan Kudüs merkezli krallığın, Bâbil sürgünü sonrasında ise (m.ö. VI. yüzyıl) ilgili bölgenin ve eyaletin ismi halinde yer almıştır (II. Samuel, 5/5; II. Hükümdarlar, 16/1-2; Yeremya, 17/20; 25/1; Haggay, 1/1; Mika, 1/5; Ester, 2/6; Ezra, 1/2; 5/8; Nehemya, 5/14; II. Tarihler, 11/17; 34/11). Söz Ahd-i Atîk boyunca başlangıçta şahıs ve kabile ismi halinde, sonraları ve bilhassa sürgün sonrası devirde ilgili bölge ve dinî-siyasî kimlikle ilişkili olarak ve Rabbânî literatürde şahıs isminin yanında hem bir kabileyi (Yehudaoğulları; bk. Sota, 8/11; Taanith, 4/5) hem de bölgeyi (Yehuda halkı; bk. Ketuboth, 4/12; 13/10) söz etmek için kullanılmıştır.
Hz. Ya’kub’un oğlu Yehuda’ya verilen isimle ilgili olarak Tekvîn kitabında yer alan açıklamada yehuda sözüyle “kabul etmek, itiraf etmek, şükretmek, övmek” mânalarındaki “hoda” (hdh) fiili ortasında irtibat kurulmaktadır. Hz. Ya’kub’un karısı (Leah) dördüncü kez gebe kalıp bir erkek çocuk daha dünyaya getirince, “Bu kez Rabb’e övgüler sunacağım” demiş ve onun için oğluna Yehuda ismini vermiştir (29/35). Daha sonraki bir pasajda da Yehuda’nın kardeşleri tarafından övüleceği ve onlardan üstün olacağı belirtilmektedir (49/8-10). Çağdaş araştırmacılar, Tevrat’ta Yehuda ismiyle övgü mânası ortasında kurulan bağın ses benzerliğine dayalı bir söz oyunu biçiminde anlaşılması gerektiğine, bu isimle anılan kişi yahut kümelerin, Ya’kub’un oğlu Yehuda ve ondan gelen Yehuda kabilesi dahil, her vakit övgüye lâyık davranış sergilemediklerine dikkat çekmiştir (Harvey, s. 13). İsrailli dilci Israel Yeivin sözün “basık arazi” mânasındaki Arapça “vhd” kökünden geldiğini ileri sürmüştür. Buna nazaran yehuda sözü ya kabilenin yerleştiği bölgeyle (dağlık Yehuda bölgesinin batısındaki alçak arazi; bk. Shebiith, 9/2) ya da -Yehuda’nın Ken’anlı eşi ve bu yolla soya karışan Ken’anlı ögeler sebebiyle- kabilenin başlangıçtaki düşük toplumsal statüsüyle alâkalı bir isimlendirme olmaktadır (Encyclopaedia Judaica, XI, 475).
Yahudi geleneğinde “yehuda-övgü ilişkisi” devam ettirilmiş, İskenderiyeli yahudi filozofu Philo, “Tanrı’yı öven zihin” olarak tanımladığı dördüncü çocuk Yehuda’nın şahsen kendisinin övgüye lâyık ve kutsal olduğunu söylemiş, onun -dört sayısının temsil ettiği- harikalık ve erdemlilikle ilgisine dikkat çekmiştir (“Concerning Noah’s Work as a Planter”, 134-135). Rabbânî literatürde ise Yehuda, kardeşlerinin önderi olarak öne çıkmış, Yûsuf’un kuyuya atılmasından ve babası Ya’kub’un yaşadığı ıstıraptan şahsen sorumlu tutulmuştur (Genesis Rabbah, 84/17; Midrash Tanhuma, Wayyeshev, 9/8-10). Öte yandan Tevrat’taki bir olaydan hareketle (Tekvîn, 38/24-26) Talmud’da, Yehuda’nın birinci sefer kabahat itirafında bulunup Rab’ın ismini kutsayan ve bu hususta öbür kardeşlerine de örnek olan kişi olduğu, bu sayede cürmünün affedildiği ve öbür dünyayı kazandığı belirtilmiştir (Sotah, 7b, 10b; Makkoth, 11b; sözün “itiraf” mânasındaki Arapça “vdy” köküyle ilişkilendirilmesiyle ilgili olarak bk. Muhammed Sâlih Tevfîk, sy. 33 [1425/2004], s. 322). Tıpkı vakitte Yehuda ismiyle Allah’ın kutsal ismi (YHVH) ortasında da ilişki kurulmuş, yehudanın Allah’ın ismindeki dört harfin tamamından (yod-he-vav-he) -ve sayısal bedeli dört olan “dalet” harfinden- oluştuğuna işaret edilmiştir (Sotah, 10b). Rabbânî literatürde ayrıyeten, Mısır’dan çıkış sırasında Kızıldeniz’e birinci giren ve Ken’an topraklarının ele geçirilmesi esnasında Ken’anlılar’ın karşısına birinci çıkan kabile, birebir vakitte başta Kral Dâvûd olmak üzere İsrâiloğulları tarihindeki pek çok değerli kişinin kendisine dayandığı ve mesîhin, içinden çıkacağı soy olduğu gerekçesiyle Yehuda’nın öbür İsrâil kabilelerine üstünlüğü vurgulanmıştır (Sotah, 37a; Abodah Zara, 25a; Genesis Rabbah, 98/8). Bunun yanında, Yehuda’nın kardeşleri tarafından övülmesine yönelik Tevrat tabirinden hareketle Ya’kub’un bütün soyunun kendilerini Yehuda’ya nisbet edecekleri ve yehudi diye anılacakları belirtilmiştir (Genesis Rabbah, 98/6). Rabbânî literatürde Kudüs merkezli Yehuda bölgesine de üstünlük atfedilmiştir (Mişna, Gittin, 5/6; Hagiga, 3/4).
Yehudi sözü (çoğulu yehudim, müennesi yehudiyya) Ahd-i Atîk’te “Yehuda soyuna/bölgesine ait” mânasında ve özellikle -Yehuda kabilesinden olsun olmasın- Yehuda bölgesinde oturanları veyahut bu bölgeden olanları ve Bâbil sürgününden sonra bütün İsrâiloğulları kabilelerinden artakalanları söz etmek için kullanılmıştır (II. Hükümdarlar, 16/6; 25/25; Yeremya, 40/11-12; 44/1; 52/28-30; Zekarya, 8/23; Ester, 3/4, 6; Nehemya, 1/2; 4/1-2; 13/23; I. Tarihler, 4/18). Yehudi Ahd-i Atîk’in Ârâmîce yazılmış kısımlarında “yehudaye” formunda geçmektedir (Ezra, 4/12, 23; 5/1, 5; 6/7, 8, 14; Daniel, 3/8, 12). Ayrıyeten Yehuda bölgesinde oturanlar ya da o bölgeden olanlar tarafından konuşulan lisanı söz etmek için “yehudit” (II. Hükümdarlar, 18/26-28; İşaya, 36/11-13; Nehemya, 13/24; II. Tarihler, 32/18), Ester kitabında ise “yahudi olma yahut görünme” manasında “mityahadim” kalıbı yer almaktadır (8/17). Ahd-i Atîk devrinde bilhassa sürgün sonrasında tıpkı anda dinî, siyasî ve ulusal çağrışıma sahip yehudi sözü, genelde İsrail toprakları dışında yaşayan museviler veyahut yabancılar tarafından ve İbrânîce dışındaki lisanlarda kullanılmıştır. İsrail topraklarında yaşayan ve İbrânîce konuşan museviler ise İsrâiloğulları’nın geçmişiyle bağlarını canlı tutmak ismine kendilerinden İsrâil (yisrael) diye bahsetmişlerdir (Encyclopaedia Judaica, XI, 253).
Yehudi sözü, Philo’nun yazılarında İbrânî atası İbrâhim’den müellifin kendi devrine kadar bütün İsrâiloğulları’nı/yahudileri kapsayacak biçimde geçmektedir (“On the Virtues”, 212; “On the Life of Moses”, I/1, 34; II/17, 216). Antik periyot yahudi tarihçisi Josephus, başlangıçta musevilerin Eber’e atıfla İbrânî (Ebraioi) diye isimlendirilirken, Bâbil sürgünü dönüşünden itibaren köken olarak Yehuda kabilesine dayanan yehudi ismiyle çağrıldıklarına işaret etmiştir. Josephus’un açıklamasına nazaran kabile bu topraklara yerleşen birinci küme olduğundan gerek bölge gerekse halkı bu isimle anılmıştır (“Antiquities of the Jews”, 1/146; 11/173; “Against Apion”, 1/22). Josephus sebt uygulaması, sünnet, yeme içme kuralları, ibadet ve lisan üzere faktörlerin tamamını musevilerin ayırt edici özelliği kabul etmiştir (Harvey, s. 54; “Against Apion”, 1/22).
Ahd-i Cedîd’de de yahudi isimlendirmesi (ioudaias/ioudaios) Ya’kub soyundan gelen dinî-etnik küme olarak kullanılmış ve birçok istikametten Gentile ile (yahudi olmayanlar/Grekler) birebir pozisyonda bulundukları vurgulanmıştır (Resullerin İşleri, 18/4; 19/10; Romalılar’a Mektup, 1/16; 2/9-10; 3/9, 29; Galatyalılar’a Mektup, 2/14). Gerek Îsâ’nın ve Pavlus’un gerekse hıristiyanlardan bir kısmının yahudi kökenine işaret edilmekle birlikte (Matta, 2/2; Markos, 15/18; Yuhanna, 3/1-2; 4/9; 8/31; 12/9-11; Resullerin İşleri, 13/43; 14/1; 16/1; 22/3; Korintoslular’a Birinci Mektup, 9/20; Korintoslular’a İkinci Mektup, 11/24) bilhassa yahudi din adamlarından, Îsâ Mesîh ve hıristiyan cemaat aykırılığı yapmaları ve Îsâ’nın öldürülmesinden sorumlu olmaları çerçevesinde bahsedilmiştir (Matta, 26/47-27/26; Markos, 14/43-15/15; Luka, 22/47-23/25; Yuhanna, 8/44-48; 9/22; 11/45-53; 18/12, 31-40; Resullerin İşleri, 12/1-3; 14/2; 18/12-17; 25/24; Selânikliler’e Birinci Mektup, 2/14-15).
Rabbânî literatürde musevileri söz etmek için Ahd-i Atîk’te olduğu üzere yüklü biçimde İsrâil/İsrâiloğulları (Yisrael/Bene yisrael) kalıpları kullanılmakla birlikte yehudi sözü de yer almıştır (Mişna’da yalnızca üç yerde Megillah, 2/3; Ketuboth, 7/6; Nedarim, 11/12, Talmud’da ise daha sık geçer). Ester kitabında kelamı edilen Mordehay karakterinin Bünyamin kabilesinden gelmesine karşın yehudi biçiminde nitelendirilmesi konusunda Talmud’da yer alan bir yorumda yehudi sözüne büsbütün dinî bir içerik atfedilerek “putperestliği reddeden kişi” mânası verilmiştir (Megillah, 13a). Söz Ârâmîce/Farsça yoluyla Grekçe (ioudaios) ve Latince’ye (judaeus), oradan öbür Batı lisanlarına (jew, jude, judia, giudeo, juif) geçmiş, XI. yüzyıldan itibaren yaygınlık kazanmış, çağdaş periyotta dinî mensubiyetin ötesinde “İbrânî ırkına mensup kişi” manasında kullanılmıştır. Hıristiyan etraflarında Îsâ’yı ele veren Yehuda İskariyot ile özdeşleştirilen yahudi isimlendirmesi uzun mühlet olumsuz bir mana taşımış, bu yüzden XIX. yüzyıl Avrupa musevileri daha fazla İbrânî (Hebrew) ve İsrâilî (Israelite) adlandırmalarını tercih etmiştir (Türkçe için de Mûsevî sözü misal bir işlev icra etmiştir). Yahudi soykırımı (holokost) sonrasında söze yüklenen aksi mâna azalmıştır (JE, VII, 174).
Yahudi şeriatınca (halaka) benimsenen tarif kelam konusu olduğunda bir kişinin yahudi sayılması için yahudi anneden doğması yahut yahudi dinine geçmesi gerekmektedir. Rabbânî Yahudiliğe ilişkin bu tanıma nazaran yahudi anneden doğan çocuk babası yahudi olmasa da yahudi kabul edilmekte, yahudi olmayan bir anneden doğan çocuğun ise babası yahudi olsa bile Yahudiliğe geçiş yapması gerekmektedir (Kiddushin, 68b; The Code of Maimonides, Forbidden Intercourse, 15/3-4; Talmud’u ve Rabbânî otoriteyi kabul etmeyen Karai cemaatlerinde Tevrat’a dayandırılan, babaya dayalı yahudi tarifi temel alınmaktadır). Yahudi tarifinde yer alan dinî-etnik içeriğin gereği olarak, öbür dine geçen bir yahudi de -doğuştan yahut mühtedi olsun- teknik manada yahudi özelliğini kaybetmemekte, öbür dine bağlı (cemaat dışına çıkmış) yahudi kapsamında görülmektedir. Din değiştirmeyen, ama yahudi kurallarına nazaran yaşamayan günahkâr bir yahudi ise yahudi için geçerli bütün kurallar kendisine uygulanacak biçimde yahudi kimliğini korumaktadır.
Yahudi tarifi konusu, çağdaş periyotta bilhassa İsrail Devleti’nin kurulmasıyla birlikte çeşitli tartışmalara yol açmıştır. Günümüzün birçok liberal yahudi cemaatlerinde -geleneksel yahudi tarifine zıt olarak- yalnızca babası yahudi olan bireyler öteki bir dini benimsemedikleri sürece cemaate kabul edilmektedir. Öte yandan İsrail Göç Yasası kapsamında başlangıçta (1950) ebeveyninden yalnızca babası yahudi olanların yahut öteki dine geçen musevilerin yahudi sıfatıyla İsrail vatandaşlığına kabulü onaylanmamış, 1970 ve 2005 yıllarında yapılan düzenlemelerle yahudi tarifine giren bireylerin eşleri, çocukları ve torunları ile bunların eşleri ve İsrail dışında gerçekleşmesi kuralıyla Ortodoks olmayan cemaatlere kabul edilmiş mühtediler de göç yasası kapsamına alınmıştır. Bugün farklı yahudi cemaat ve kümelerine nazaran değişen dinî, etnik, kültürel ve seküler yahudi tarifleri bulunmaktadır.
