‘Benim hayatımın tesadüfleri…’
Tanpınar, hocası Yahya Kemal’a ithaf ettiği Beş Şehir isimli yapıtının girişinde şöyle konuşur: “Beş Şehir’in asıl konusu hayatımızda kaybolan şeylerin akabinde duyulan keder ile yeniye karşı beslenen iştiyaktır. Birinci bakışta birbiriyle çatışır görünen bu iki duyguyu sevgi sözünde birleştirebiliriz. Bu sevginin kendisine çerçeve olarak seçtiği kentler, benim hayatımın tesadüfleridir. Bu prestijle onların ardında kendi insanımızı ve hayatımızı, vatanın manevî çehresi olan kültürümüzü görmek daha yanlışsız olur.”
Eserde müellif, Ankara, Erzurum, Konya ve İstanbul’u tekil başlık altında anlatırken; İmparatorluğun birinci başşehrini Bursa’da Vakit terkibinde çiçeklendirir. Tahminen de birebir isimli şiirindeki yekpareliğe bir göndermedir, kim bilir… Artık koltuklarınıza yaslanın ve büyük muharririn yansıttığı kenti seyretmeye başlayın.
Yürümekten en keyif aldığı cadde neresiydi?
Tanpınar, Bursa’ya birkaç sefer gittiğini ve her seferinde kendisini daha birinci adımda bir efsaneye benzeyen tarihin içinde bulduğunu ve vakit mefhumunu kaybettiğini söyler. Beş Şehir’i bugün hala başucu kitabı yapan his, müellifin yalnızca kent tarihine ait bilgiler vermesi değil, kendisini de geçmişin bir modülü yaparak ‘içerden’ konuşmasıdır. Bu muhavere, yaşadığı kentle bağını, ilişkisini koparmayan çabucak herkeste vardır kuşkusuz.
Şair dostum Nuri Cihan Taşan ve ağabeyim Eyüp Ali Altıntaş’la yürümekten en keyif aldığımız caddenin ismini Ahmet Hamdi Tanpınar Caddesi koymuştuk. Resmiyette Çekirge Caddesi olarak geçen bu yolun, müellifin da kenti adımlarken kendini bulduğu yer olduğunu öğrendiğimizde ‘billur bir avize’nin altında olduğumuz fark etmiştik. ‘Çocukluğumda olduğu üzere artık de Muradiye’den Çekirge’ye giden yol’ diyerek tanım ettiği güzergâh, eski kentin en özel köşelerinden. Çelik Palas Otel’in ve Atatürk Meskeni Müzesi’nin önünden kıvrılan yolda Muradiye’ye hakikat devam ederseniz sağınızda Hamza Beyefendi Külliyesini, Çekirge’ye gerçek revan olursunuz Karagöz-Hacivat anıt-mezarını ve doğumda, vefatta, sünnette, düğünde bilumum hayatımızın tüm cemiyetlerinde bizle birlikte olan Mevlit nâzımı Süleyman Çelebi’nin türbesine tesadüf edersiniz.
Meçhul tebessümü hangi mescitte aradı?
Madem Çekirge Caddesi’ndeyiz. O vakit “Acaba Hüdavendigar Cami’ne gitsem onun akşam rengi loşluğu içinde beş yıl evvel bu camii beraberce gezdiğimiz hoş çocuğun tebessümünü bulabilir miyim?” sorusunu kendi kendine sorduğu kentin batısındaki son padişah camine gidelim. 1366’da üçüncü Osmanlı sultanı I. Murad’ın lakabıyla anılan külliye; bugün dahi kentin sükûnet bahçelerinden. Aslında Tanpınar da burada çay içmeyi çok sevdiğini söylüyor. Dilerseniz müellifi derinden etkileyen o tebessümün öyküsünü kendisinden dinleyelim: “Bu ince tebessüm, bu eski mabedin içinde bir akşamüzeri taze bir gül üzere parıldamıştı ve ben onu seyrederken etrafındaki havanın aniden bir yıldız doğmuş üzere altın akislerle perde perde aydınlandığını bir fikre çok benzeyen bir musiki ile dolduğunu hissetmiştim.” Meraklısını not: Beş Şehir’de sinemanın devamı kelam konusu…
Ona nazaran hangi padişahlar ‘gurbette yatıyor’?
Bursalıların ‘küçük kıyamet’ diye andığı 1855 sarsıntısının tespit edilebilen sarsıntı oranı 7,5’tir. 1999’daki Marmara sarsıntısının 7,4 olduğunu hatırlarsak, nasıl bir hasara yol açtığını varsayım edersiniz. Bunu niçin söyledim? Şundan: II. Mahmud’la birlikte hem zihinlerde hem yapıtlarda Avrupai biçim yüksek perdeden görünür. Haliyle kendisinden sonraki padişahlar da tıpkı yolu takip ederler. 1879’da Hüdavendigar Valiliğine atanarak Bursa’ya gelen Ahmet Vefik Paşa da tekrar tıpkı yordamda, yani Batılı formda kenti ve eski yapıtları tabir yerindeyse baştan ayağa tekrar düzenler, imar eder. (Ulu Cami sütunlarındaki tiyatro/opera perdelerini hatırlayın.) Bugün kentteki asar-ı atikanın hâlâ nefes alıyor olmasını evvel ona, sonra ‘yolu yolumuz’ olan Kazım Baykal merhuma borçluyuz. Tanpınar ise İmparatorluğun kurucu takımlarının türbelerinde meydana gelen değişim için şöyle konuşur: “Gümüşlü ismi, bugün yalnızca tarih bilenler için bir hatıradır ve Osman Gazi ile Orhan Gazi, Tanzimat döneminin o gülünç formda resmî üslubuyla yapılmış, hiçbir ruhaniyeti olmayan binalarda başlarının ucunda, -tarihin müthiş istihzası- Sultan Aziz’in ihdas ettiği birer, Osmanlı nişanı, âdeta gurbette üzere yatıyorlar.”
‘Natürist bir ibadet’ ya da unutulan Erguvan Bayramı
Ahmet Hamdi, Buyruk Sultan’ın III. Selim dönemine denk düşen onarımı da beğenmez. Onun da ‘dondurulmuş gibi’ yattığını kaydeder. Akabinde unutulan geleneği, yani Buyruk Sultan’ın dervişleriyle kutladığı bahar bayramını ‘natürist bir ibadet’ olarak anar. “bu erguvan sohbeti beni çok düşündürdü” diye başlar kelama ve şu cümleleri kaydeder not defterine: “Acaba eski dinlerden, bugün Bursa müzesinde küçük mezar heykellerini, yüzlerce kırık abidesini gördüğümüz akidelerden kalma bir şey mi? Yoksa yalnızca yeni fethedilmiş bu toprağı takdis için fatih cetlerinin icat ettikleri bir bayram mı? Ben Buyruk Sultan’ın bu rolünü çok seviyorum, zira bizim iklimde gülden sonra bayramı yapılacak bir çiçek varsa o da erguvandır. O kentlerimizin ufkunda her bahar bir Diyonizos düşü üzere sarhoş ve renkli doğar. Dünyanın tekrar değiştiğini, tabiatın ağır uykusundan uyandığını haber vermek ister üzere varlıklı, cümbüşlü israflarıyla her yeri donatır, bahar müziğini söyler.”
Bursa’da Zaman’ın mekânı
Tanpınar, mezkûr şiirine şöyle başlar: “Bursa’da bir eski cami avlusu/Küçük şadırvanda şakıyan su/Orhan vaktinden kalma bir duvar/Onunla bir yaşta ihtiyar çınar…” Artık Ulu Cami’nin komşusu, birebir vakitte karşıt T planıyla inşa edilmiş Bursa üsluplu birinci padişah cami addedilen Orhan Gazi Cami’nin avlusuna bırakın kendinizi. Ve ‘hâlâ bu taşlarda gülen rüya’ya tebessüm edin. Zira çınar ağacı da duvar da ayakta duruyor, şiiri selamlarcasına. Bursa’nın fethinden 13 yıl sonra, yani 1339’da Orhan Beyefendi tarafından yaptırılan külliyenin tam ortasında, mısraların gölgesinde dinlenin. Tanpınar’ın bu Osmanlı padişahına büyük bir hayranlığı vardır, tahminen de şiirine mesken sahipliği yaptıran, bu beğenidir: “Yaptırdığı mescitlerin kandillerini kendi elleriyle yakan, imaretlerinde pişirttiği birinci yemeği kendi eliyle yoksullara ve gariplere dağıtan Orhan Gazi’nin yarı evliya çehresi bu destanın asıl merkezidir. Bütün bu ruh kuvveti ve manevilik daima ondan taşar. O bir başlangıç noktasını bir imparatorluk yapmakla kalmaz, ona rahm ve şefkatin derinliğini de katar.” Ve “bir buçuk asır bütün imparatorluk için model Orhan’dı” diye fısıldar tarihin kulağına.
Yeşil Türbe’de sevgilisiyle son uykusunu uyumak istiyordu
Fetret Dönemi Osmanlı’sının yine ayağa kalkışını en estetik, en hoş ve en manalı gösteren yer: Yeşil Külliyedir elbet. Beşinci Osmanlı hükümdarı Çelebi Mehmed’in ailesiyle birlikte yattığı Yeşil Türbe, Tanpınar’ın da sevgilisiyle son uykusunu uyumak istediği dünya toprağıdır. Yazımızı, anlatımızı, seyahatimizi şiirinin son mısralarıyla bitirelim o vakit:
Yeşil Türbesini gezdik dün akşam
Duyduk bir musiki üzere zamandan
Çinilere sinmiş Kur’an sesini
Fetih günlerinin saf neşesini
Aydınlanmış buldum tebessümünle
İsterdim bu eski yerde seninle
Baş başa uyumak son uykumuzu
Bu hayal içinde… Ve ufkumuzu
Çepçevre kaplasın bu ziya, bu renk
Havayı dolduran uhrevi ahenk
Bir ilah uykusu olur elbette
Ölüm bu tılsımlı ebediyette
Belki de düşü bu cetlerinin
Beyaz bahçesinde su seslerinin
