Kınık Mahallesi’ndeki kentte 1950’de Fransızların başlattığı hafriyat çalışmalarını, 2011’den beri Akdeniz Üniversitesi Arkeoloji Kısmı hafriyat takımı devam ettiriyor. Kentin girişinde, kemerli bir kapı karşılıyor bizi.
Xanthosluların acı bir kıssası var aslında. Komşuları tüccar Lidyalıların tersine savaşçı bir toplum Xanthoslular. Bağımsızlık uğruna vefatı seçmiş olmaları, onların günümüze kadar ulaşan destansı kahramanlıklarını gereğince anlatıyor zati. Yüz binlerce askerden oluşan Pers ordusuna karşı, 5-6 bin kişilik küçük ordularıyla sonuna kadar direnen Xanthoslular, bitmez tükenmez dirençlerine karşın yenik düşerler. Kent düşse de, esir olarak yaşayamayacaklarından bayanlarını, çocuklarını ve hazinelerini kaleye kapatarak yakarlar. Kendileri de hükümdarın bir vakitler deniz olan lakin Eşen Çayı’nın getirdiği alüvyonlarla bugün bir sera ovasına dönüşen görünüme hâkim, kentin en yüksek noktasında içkisini yudumladığı terastan aşağı, Eşen Çayı’na atlayarak intihar ederler… Azra Erhat’ın çeviri ettiği bir Xanthos tabletin de şu şiir yazmaktadır:
“Evlerimizi mezar yaptık,
Ve mezarlarımızı kendimize ev…
Konutlarımız ateşe verildi,
Ve mezarlarımız yağmalandı…
Yüksek doruklara sığındık,
Yerine tabanına saklandık,
Su içinde gizlendik,
Geldiler ve bizi buldular…
Bizi yaktılar ve yok ettiler,
Bizi yağmaladılar…
Ve biz,
Analarımızın uğruna,
Bayanlarımızın uğruna…
Ve biz,
Onurumuz uğruna,
Ve özgürlüğümüzün…
Biz, bu toprakların insanları,
Topluca intiharı aradık
Gerimizde bir ateş bıraktık,
Hiç sönmeyecek…
Gerçekten etkileyici… Perslerin kölesi olarak yaşamaktansa mevti seçen bu savaşçı halkı bugünün kurallarında dahi anlamak çok kolay. Harpy anıtı, kentin en görkemli yapılarından. Anıt üzerindeki kabartmaların yepyenisi, İngiltere’ye kaçırılmış ve Londra Müzesi’nde sergileniyor. Ne yazık ki… Bize de kala kala kopyası kalmış. Çabucak yanındaki anıtsal Pavaya Lahiti ise Harpy anıtıyla birlikte kentin siluetini oluşturuyor.
Lahitin üst kısmı, tüm Likya lahitleri üzere, aksi duran bir kayık biçiminde. Likyalıların inancına nazaran, kıyamet günü tüm dünyayı sel basacak ve ölüler dirilerek bu kayık mezarlarıyla kurtuluşa erecekmiş. Mezarların alt kısmı ise hazine odası halinde tasarlanmış. Zira tekrar Likya inancına nazaran bu dünyanın malı bu dünyada kalmıyor, öteki tarafa da götürebiliyorsun.
Gelgör ki, bu türlü olmamış, istekli rehber Ragıp Amca’nın tezine nazaran yeniden İngilizler bu hazine odasına büyük bir delik açarak, tam 198 sandığa sığdırabildikleri hazineyi götürmüşler. Hafriyat çalışmalarının hala devam ettiği kentte, yeni mozaikler çıkarılmaya başlanmış. Havuzları, hamamları, duşları, vakit zaman gladyatörlerle aslanları dövüştürdükleri tiyatrosuyla, keyifli günler yaşamış aslında Xanthoslular.
